وجدانهای خفته و غفلت زده را بیدار و عقول اهل عالم را مقهور خود سازد و دلهای آزادگان جهان را تحت تأثیر و هدایت خویش قرار دهد؟ بی گمان این تأثیر و ماندگاری دارای رموزی است، که سایر حوادث عظیم فاقد آن است و بررسی آن مجالی دیگر می طلبد و مطمئناً بیدارگری ها، تبلیغات و موضع گیری های روشنگر آن حضرت، در تبیین اهداف مقدس انسانی و دینی خود سهم بزرگی در این خصوص دارد، که بخش بسیار ناچیزی از آن، در نوشتار حاضر به قلم آمده است.

به فساد گراید، و حرکت اصلی که با هدف اصلاحی به وقوع پیوسته است در وصول به آن با ناکامی مواجه گردد. در برابر این دسته، گروه بسیاری از مصلحان که عمیق به مسایل می نگرند و با دیدی ژرف به هدف خود و راههای وصول بدان می اندیشند، مسیری دیگر می پیمایند و برای چنین حرکتی کمتر سرمایه گذاری و صرف وقت و انرژی می کنند. آنان به اصلاحات از پایین به بالا معتقد و به فرهنگ سازی و زمینه پردازی به عنوان عامل اصلی دگرگونیهای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی و غیر آن، توجهی تام دارند. چنین شیوه ای هم مساعدت و پشتوانه مردم را با اهداف حکومت جدید تضمین می کند و هم به واسطه وجود نظارت عمومی، از فساد دستگاه دولتی ممانعت به عمل می آورد. حرکتهای اصلاحی پیامبران الهی تماماً از همین شیوه پیروی می کرده است و حتی در رفتن به سراغ کسی همچون فرعون نیز، در آغاز عنصر فرهنگی و تبلیغی در کار بوده است. قرآن کریم در نقل خطاب خداوند به حضرت موسی و هارون می فرماید: «إذهبا إلی فرعون انه طغی فقولا له قولاً لیّنا لعلّه یتذکّر اویخشی؛ [2] .به سوی فرعون که طغیان کرده است بروید سپس با او سخنی نرم و ملایم بگویید شاید به خود آمده یا از عاقبت کار خود بترسد.» منطق قرآن در باب ایجاد عدالت، رویکرد به مردم است و این وظیفه به خود آنان متوجه شده است تا با فرهنگ سازی و روشنگری های انبیاء، خود آنها به برپایی قسط و عدالت اقدام کنند. قرآن کریم در این باره می فرماید: «لقد أرسلنا رسلنا بالبیّنات و أنزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم النّاسُ بالقسط و

أنزلنا الحدید فیه بأس شدید و منافع للنّاس...؛ [3] .ما پیامبران خویش را با ادّله و براهینِ روشن فرستادیم و با آنان کتاب و میزان فرود آوردیم تا مردم اقامه قسط کنند و آهن را نازل کردیم که در آن سختی و صلابت و منافعی برای مردم است.» در این آیه کریمه نقش پیامبران الهی فرهنگ سازی، روشنگری و تبلیغ معارف و مقررات الهی معرفی شده است، تا در سایه بیداری و شناخت حق و راه درست، عدالت طلبی و حقیقت خواهی در آنان زنده شود و سپس خود با استفاده از ابزار آهن، به دفع موانع قسط به پا خیزند و سیستمی عادلانه و حق مدارانه را بر سرنوشت خود حاکم کنند. در نهضت حسینی نیز روشنگری و تنویر افکار عمومی، بارزترین جنبه این حرکت مقدس محسوب می شود و تلاش بی وقفه و پی گیر آن حضرت در این راه، شاهدی بر اعمال همین روش و اهتمام آن حضرت نسبت به این موضوع است.

کار فرهنگی شود و اذهان خفته بیدار شود و آگاهی عمومی نسبت به وضعیت موجود و نیز آنچه باید باشد و مطلوب است پدید نیاید، برای پیدایش انقلابی فراگیر و دامن گستر، کافی نخواهد بود. در چنین وضعیتی، گرچه ممکن است گروهی با بهره جویی از زمینه های موجود به کودتایی برانداز دست زنند و از سوی مردم نیز در برابر آنان مقاومتی صورت نگیرد، ولی چنین مسأله ای اساساً از موضوع بحث ما خارج است و سخن ما بر سر نهضتی مردمی و فراگیر است. و لذا از این زاویه نیز امام حسین (ع) فرهنگ سازی و آگاهی دهی عمومی را در دستور کار خود قرار داده و عمیقاً بدان پرداخته است، زیرا گذشته از اینکه وصول به اصلاحات با همراهی و هماهنگی و حمایت مردم موفق تر و میسرتر است و اصلاحات عمیق و پایدار را باید از خود مردم شروع و به وسیله خود آنان ادامه داد، تحقق خارجی و عینی انقلاب نیز بی وجود کار فرهنگی و بیداری مردم عملی نخواهد بود.

اجتماعی گام بردارد و ملاک حق و باطل را در هر زمینه ای هنجارها و ناهنجارها بداند؟ قطعاً چنین شیوه ای صفت مؤمن نیست. مطابق آیات و روایات به ویژه در مورد امر به معروف و نهی از منکر، انسان دین باور هنجارساز و تأثیرگذار است نه هنجارپذیر و تأثیرگیر. و چنین شخصی فرهنگ سازی و کنش در تبدیل ارزشهای مثبت نابهنجار به هنجار اجتماعی و مقبول عرف را وظیفه خود می شمارد. بزرگترین درسی را که حضرت امام حسین (ع) به بشر آموخت همین نکته است. بر اساس آموزه آن بزرگوار، هر گاه حق و عدالت و فضیلتهای انسانی در خطر تحریف و فنا قرار گرفت و این ضلالت و غفلت دامن گیر و دامن گستر و هنجار شد، مؤمن وظیفه دارد با همه قوا به روشنگری و بیدارگری بپردازد و از تمامی سرمایه های خود در این راه در حد توان خود مایه بگذارد. از مصیبتهای تاریخی این گزارش است که پس از ملاقات امام حسین (ع) با فرماندار مدینه، مروان حکم به آن حضرت گفت: من خیرخواه توأم و به سخن من گوش کن که نجات تو در آن است. آن حضرت در پاسخ گفتند: سخنت چیست؟ بگو تا بشنوم. او در پاسخ بیعت با یزید را به آن حضرت پیشنهاد کرد و سپس اضافه کرد که چنین کاری برای دین و دنیای تو بهتر است. این گزارش حاکی از فاجعه ای عمیق در سطح جامعه اسلامی آن روز است، که کسی مانند او به خود اجازه می دهد با پسر پیامبر خدا (ص) که همگان وصف بی همتای او و برادرش امام حسن (ع) را از زبان وحیانی پیامبر اکرم (ص) شنیده

بودند، این گونه سخن بگوید و خود را خیرخواه و دلسوز دین او نیز به حساب آورد. آنگاه امام حسین (ع) در پاسخ به پیشنهاد او گفتند: «انا للَّه و انا الیه راجعون و علی الاسلام السّلام اذ قد بلیت الامّه براع مثل یزید؛ [4] .ما از خداییم و به سوی او باز می گردیم و باید با اسلام وداع کرد که امّت ]پیامبر (ص)[ به زمامداری همچون یزید مبتلا شده است.» فراز نخست این سخن، بخشی از آیه قرآنی [5] در مورد مصیبت و معروف به کلمه «استرجاع» است و مطابق تعلیم قرآن، مؤمن در وقت بروز مصیبت آن را بر زبان می آورد. جریان این کلام الهی بر زبان آن حضرت نشان از مصیبتی سترگ و تمهیدی است برای نشان دادن عمق فاجعه ای که جمله پس از آن حکایت گر آن است. فراز بعدی را به دو صورت می توان توضیح داد. نخست آنکه زمامداری شخصی مانند یزید بن معاویه، ویرانی قلعه دین و هدم آن را در پی دارد به صورتی که باید با آن وداع کرد. زیرا بنی امیه که هیچ اعتقادی به دین و اساس وحی ندارند با خود عهد بسته اند که تا نابودی کامل آن آرام نگیرند و تا بازگرداندن جامعه به وضعیت دوران جاهلیت از پای ننشینند. احتمال دیگر اینکه وضعیت فرهنگی، اعتقادی، و هنجارهای اجتماعی امت اسلامی به حدی تنزل یافته باشد که پذیرای کسی مانند یزید باشند و حکومت و زمامداری او را بر خود هموار سازند. دیگر اثری از حقیقت دین نمانده و همچون محتضری ماند که به پایان عمر خود نزدیک است. البته تعبیر به «مثل» در این جمله مؤیدی

برای احتمال دوم است، زیرا بنا بر احتمال نخست حکومت شخص یزید مصیبتی برای اسلام معرفی می شود و زمامداری خاص او که در آن زمان امت اسلامی بدان دچار شده بود خطری برای اساس دین و عدالت به شمار می رود، ولی بنابر معنای دیگر مایه نگرانی، رسیدن وضعیت جامعه در ابعاد فرهنگی اجتماعی اخلاقی به سر حدی است که زمامداری همانند یزید هنجار اجتماعی شود و به تعبیر دیگر بنابر احتمال دوم، اصل جریان، مورد اعلام خطر است نه حکومت شخص یزید. در هر صورت این زخمی عمیق و دردناک بود که بر قلب اسلام نشسته بود و آن را تهدید به مرگ می کرد. بزرگترین اقدام امام حسین (ع) در قیام خود این بود که با فریادها و پیامها و سخنان بیدارگر و مهیّج خود که سطر به سطر آن را با خون مقدس خود و یاران وفادارش ثبت کرد توانست با یک هنجار بنیان برانداز به مبارزه ای عمیق و پردامنه بپردازد تا برای همیشه امت محمدی (ص) را از سقوط و ارتجاع به دوران جاهلی باز دارد.

شیطنتها، عداوتها و نامردمی ها چه بسا چهره ناب آن را زیر لایه های ضخیم خویش برد و مانع درخشندگی و روشنایی آن شود. لذا جلودار قیام باید از همان آغاز به طور شفاف هدف از قیام خود را بازگو کرده و راه را بر هر گونه تحریف مسدود کند. با بررسی سخنان امام حسین (ع) در طول نهضت خود دو گونه هدف از این قیام خونین به دست می آید، که در هر مورد به تناسب موقعیتها و اوضاع ویژه خود به تبیین آن پرداخته است. این دو نوع هدف عبارتند از: 1- هدف ثابت و استراتژیک، 2- هدفهای مرحله ای و تاکتیکی.

الهی است که بدین منظور به اقدامهای مناسب دست می زدند. اینکه بسیاری در ارزیابی هدف حسینی به راههای مختلف رفته اند و در این ارزیابی دچار مشکل شده اند، همین است که آنها گاهی اهداف تاکتیکی آن حضرت را به جای هدف استراتژیک او پنداشته اند، ولی آن را همخوان با تمامی مراحل نهضت آن حضرت نیافته اند و این خود از لغزشگاههای اساسی در بررسی هدف این نهضت مقدس است. توجه به مقصود اصلی آن حضرت در این قیام، همچون رشته ای که تمام اجزای به ظاهر ناهمگون آن را برهم پیوند می دهد و واحدی منظم و همدفمند را به وجود می آورد، ما را از ابتلای به تحلیلهای یکجانبه و عقیم در این باره باز می دارد، و همین هدف ثابت است که انقلاب حسینی را به مواضع و اقدامهای سایر امامان علیهم السلام مربوط می کند که اگر هر یک از آن بزرگواران در وضعیت آن حضرت بودند، همان کار را می کردند، همان سان که اگر او نیز در اوضاع حاکم بر زمان هر یک از آنان بود همان راهی را که آنان پیمودند دنبال می کرد.

رفت در این کار تأمل و اندیشه کند. [7] .ولی در عین حال گرچه آن حضرت در حیات معاویه دست به اقدامی عملی نزد و نقض پیمان نکرد، ولی در هر فرصت مناسب از روشنگری نسبت به افکار عمومی فروگذارنمی کرد. البته این روش را آن حضرت در عصر حیات برادر ارجمندش حسن (ع) و همراه با او نیز دنبال می کرد [8] ولی پس از شهادت آن بزرگوار، این کار را با حجم بیشتر و شتاب فزونتری پی گرفت که نامه افشاگر آن حضرت به معاویه [9] و سخنرانی مهیّج آن بزرگوار در جمع نخبگان امت در منطقه منا [10] و غیر آن نمونه ای از آن است. موسی بن عقبه می گوید: برخی به معاویه گفتند، مردم چشم خود را به حسین بن علی دوخته اند؛ خوب است به او فرمان دهی تا به منبر رود و خطابه ای ایراد کند و چون زبان شیوایی ندارد بدین وسیله از چشم مردم خواهد افتاد. معاویه گفت: ما همین اندیشه را درباره برادرش حسن داشتیم و همین کار را نسبت به او کردیم ولی نتیجه آن برعکس بود و آبرویمان رفت. آنها اصرار کردند تا معاویه بدین کار راضی شد و او نیز این پیشنهاد را به امام حسین (ع) عرضه کرد، و ایشان نیز پذیرفتند. آن حضرت در جمع مردمان و در حضور معاویه بر منبر جلوس کرد و سخن خود را با حمد و ثنای خداوند و درود بر پیامبرش آغاز کرد. در همین حال کسی گفت این کیست که خطبه می خواند؟ آن حضرت این سخن را شنید و سپس فرمود: ما حزب پیروز خداییم. و ما عترت نزدیک پیامبر (ص) و اهل بیت پاک

او و یکی از دو ثقلی هستیم که رسول خدا ما را در مرتبه بعد از کتاب الهی که هیچ باطلی در آن راه ندارد و تفصیل همه چیز است یاد کرد. [11] .و تفسیر آن به ما واگذار شده و ما در تأویل آن در نمی مانیم و حقایق آن را گرفته و دنبال می کنیم. و چون اطاعت ما فرض است، از ما پیروی و متابعت کنید، زیرا فرمانبرداری از ما با فرمانبرداری از خدا و رسولش مقرون شده است... [12] .سپس افزود: من شما را از گوش دادن به صداهای شیطان برحذر می دارم، زیرا او دشمنی روشن برای شماست و گرنه همانند اولیای او خواهید بود که به آنان گفت «امروز احدی بر شما غالب نخواهد گشت و من هنگام سختی یار و پناه شما خواهم بود، تا آنگاه که سپاه اسلام و کفر رو در روی هم شدند، شیطان پا به فرار گذاشت و گفت، من از شما بیزارم.» [13] .وقتی سخن امام (ع) به اینجا رسید معاویه که بر موقعیت و حکومت خود احساس خطر می کرد رو به آن حضرت کرد و گفت: «ای اباعبداللَّه، کافی است و پیام خود را رساندی.» [14] .مثل همین جریان برای فرزندش یزید با حضرت سجاد (س) تکرار شد. زمانی که در حضور یزید و اهل شام پس از شهادت پدر بزرگوارش بر منبر رفت و حسین وار سخن گفت و یزید خطابه او را با اذان مؤذن قطع کرد. [15] .

این حرکت خود را در تمام مراحل آن همین امر اعلام و معرفی کرده است. در فرازی از زیارت شریف اربعین آمده است: «... و بذل مهجته فیک لیستنقذ عبادک من الجهاله و حیره الضلاله؛ [16] .و او خون قلبش را در راه تو داد تا بندگانت را از جهالتها و سرگشتگی در وادی گمراهیها برهاند.» همچنان که اشاره شد قیام آن حضرت از آغاز تا انجام مراحل مختلفی را طی کرده است و به تناسب هر یک سخنانی روشنگرانه و مواضعی بیدارگر از آن بزرگوار صادر شده است وچون روح حاکم بر تمامی آنها یک امر بوده است آن حضرت کوشیده است تا همراه باروشنگری های خود نسبت به هر یک از آن مراحل، در خصوص آن هدف ثابت و جاری خود نیز تأکید و پافشاری کند که در این مجال کوتاه به برخی از آن به عنوان نمونه اشاره می کنیم. مطابق نقلی آن حضرت هنگام خروج از مدینه در گفتگوی خود با محمد بن حنفیه این چنین اظهار کرده اند: «انّی لم اخرج اشراً و لا بطراً و لا مفسداً و لا ظالماً بل خرجت لطلب الاصلاح فی امّه جدّی ارید ان آمر بالمعروف و انهی عن المنکر و أسیر بسیره جدّی و ابی علی بن ابی طالب؛ [17] .من از روی مستی و غرور نعمت و فسادکاری و ستمگری به پا نخاسته ام بلکه قیام من به منظور اصلاح طلبی در امت جدّم می باشد من می خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و در همان خط جدّم و پدرم راه طی کنم.» فراز نخست، چه به منظور بیان نفی انگیزه فاعلی باشد و چه انگیزه غایی، به نقطه ای حساس

اشاره دارد و با اینکه با توجه به شخصیت ممتاز معنوی و پیشینه پرافتخار آن حضرت، کسی را گمان ریاست طلبی و دنیاخواهی در باره او نمی رفت، ولی در عین حال آن حضرت به این نکته توجه دارد که چنین کار عظیمی بزرگترین و حساسترین منطقه تهمت است و به ویژه در منظر اهل دنیا - که به گفته خود آن حضرت نوع مردم این گونه اند و دین را جز در پرتو دنیاطلبی و کام جویی از لذتهای آن نمی خواهند [18] - به سرعت می توان با تحریف حقیقت و تبلیغات، آنچه هست را وارونه جلوه داد و بر دیدگان مردم حجابی غلیظ زد. از فراز بعدی چند نکته استفاده می شود:1. واژه اصلاح در مورد مسایل سیاسی و اجتماعی کاربردهای متعدد دارد:1-1. تغییرات شکلی و رفورمی در مقابل انقلاب و تغییرات بنیادین1-2. در اصطلاح سیاسی معاصر، به معنای هماهنگ کردن سیاستها و عملکردها در زمینه های مختلف با ارزشها و آموزه های لیبرالیسم1-3. و در مفهوم اسلامی آن، زدودن پایه ها و نشانه های ستم و عبودیت غیر خدا و گسترش عدالت حقیقی بر مبنای حقوق واقعی انسان، در پرتو وحی الهی و عقل بشری. بی گمان مقصود آن حضرت از این واژه چیزی جز مفهوم اخیر آن نیست.2. آن حضرت میدان اصلاحات را، امّت جدّ خود دانسته است نه خود دین و این نشان می دهد که مایه اصلی ارتجاع و فلاکت امّت اسلامی، ظهور فساد و بی عدالتی بین خود آنهاست، نه آموزه های دین و این نکته ای است مهم که در ریشه یابی علل عقب ماندگی جامعه، نباید ضعفهای نفسانی، مدیریتی و صلاحیتی حاکمان را به حساب دین گذارد و آموزه های دینی را در بروز

آن مقصر دانست و از اصلاحات در درون دین دم زد، بلکه باید آن را در عیبهای خود جستجو کنیم.3. از ظاهر کلام برمی آید که آن حضرت علت غایی را طلب اصلاح دانسته و امر به معروف و نهی از منکر را راهکار وصول به آن می داند و این گذشته از تأکید بر اهمیت امر به معروف و نهی از منکر به ویژه در مورد فساد حاکمان برای وصول به اصلاحات، بیانگر این است که همچنان که طلب اصلاح به عنوان مسأله ای اجتماعی، سیاسی مطرح است، امر به معروف و نهی از منکر در سیاق آن نیز محتوای سیاسی و اجتماعی دارد نه معنای فردی. باز آن حضرت در بیانی دیگر هدف خود از قیام را چنین بازگو کرده است: «اللّهم انّک تعلم انّه لم یکن الذّی کان منّا تنافساً فی سلطان و لا التماساً من فضول الحطام و لکن لنری المعالم من دینک و نظهر الاصلاح فی بلادک و یأمن المظلومون من عبادک و یعمل بفرائضک و سننک و اَحکامک...؛ [19] .بار الها! تو به یقین می دانی آنچه از ما سر زده است برای سلطه طلبی و کسب قدرت و دست یازیدن به متاع دنیوی نبوده است، بلکه قیام ما برای ارائه نشانه های دین تو و پدید آوردن اصلاح در شهرهای تو بوده است و برای اینکه بندگان مظلوم و ستمدیده تو احساس امنیت و آرامش کنند و به فریضه ها و سنتها و احکام تو عمل شود...» نکته ای که در مورد این سخن و سخن پیشین که از آن حضرت نقل شد لازم به یادآوری است این است که مقصود از فراز نخستِ هر یک از

این دو کلام، به قرینه مقابله با جمله ها و فرازهای بعدی کسب قدرت و حکومت برای رسیدن به تمنّیات نفسانی و ارضای خشم و شهوت به گونه متداول بین اهل دنیاست، نه حکومت و قدرتی که در خدمت اهداف الهی باشد. باری همچنان که اشاره کردیم آن حضرت در تمام مراحل حرکت خود به تبلیغ این هدف جاری و استراتژیک خود پرداخت و حتی در همان زمانی که با آمدن سپاه حرّ و گفتگوی بین او و امام (ع) بی وفایی و عهدشکنی مردم کوفه روشن شد و امام وارد مرحله تازه ای از قیام خود شد و خود را مواجه با شهادت می دید، در جمع اصحاب خود به پا خاست و پس از حمد و ثنای خداوند و درود بر جدّ گرامی اش پیامبر اکرم، ورود به این مرحله جدید را به اصحاب خود گوشزد کرد سپس فرمود: «الا ترون إلی الحق لا یعمل به و الی الباطل لا یتناهی عنه لیرغب المؤمن فی لقاء ربّه محقّاً...؛ [20] .آیا نمی نگرید که به حق عمل نمی شود و باطل ترک و وانهاده نمی شود، در این اوضاع باید مؤمن زندگی را بر خود ناگوار بداند و به ملاقات با پروردگار خود میل کند و بیندیشد...». آن بزرگوار، زندگی و حیات مادی را جز در سایه حق سزاوار نمی داند و چنین معیشتی را نه تنها بر خود بلکه نسبت به هر یک از مؤمنان روا نمی شمرد. او با این سخن نشان داد که حتی در شهادتش نیز احیای حق و امحاء باطل را جستجو می کند. در کوفه نیز مسلم بن عقیل پس از دستگیری توسط مأموران و سربازان ابن زیاد به مجلس عبیداللَّه

وارد شد، او به مسلم سبّ و ناسزا گفت و او را به فتنه گری و ایجاد تفرقه بین مسلمانان متهم ساخت، آن جناب در پاسخ به او گفت: «من برای این منظور نیامدم ولی چون شما منکر را علنی ساختید و معروف را دفن کردید و بر مردم، بدون رضایت آنان فرمانروا شدید و آنها را بر مخالفت فرمان الهی وادار کردید و بین آنان بسان کسری و قیصر حکم راندید، ما آمدیم تا آنها را امر به معروف و نهی از منکر کنیم و به حکم خدا و سنت پیامبرش دعوت کنیم.» [21] .سخنان صریح و روشنگرانه حضرت مسلم پیش ابن زیاد و اهل مجلس او، چنان ابن زیاد را درمانده کرد که هیچ سخنی برای گفتن نداشت و شروع به ناسزاگویی و سبِ اولیای الهی و اهل بیت پاک پیامبر (ص) کرد و کلماتی بر زبان راند که به گفته جناب مسلم خود آن پلید و پدرش، سزاوار آن اند.

شهادت. مطابق گزارشهایی که به آن حضرت از جدّ گرامی و پدر بزرگوارش رسیده بود گرچه برای او روشن بود که عاقبت کار، چیزی جز شهادت نیست، ولی در مقام عمل و موضع گیری بر طبق تکلیف خود، که بر اساس اوضاع و احوال، نوع آن معین می شد رفتار می کرد. و در راستای هدف کلی خود به بیان حقیقت و روشنگری اذهان و افکار عمومی می پرداخت.

النّفس المحرمه و مثلی لا یبایع بمثله و لکن نصبح و تصبحون و ننظر و تنظرون أیّنا أحقّ بالخلافه و البیعه؛ [23] .ای امیر، ما اهل بیت نبوت و معدن رسالت و محل آمد و شد ملائکیم و خداوند به ما شروع می کند و به ما پایان می دهد - همه امور هستی به برکت وجود ماست - در حالی که یزید مردی است فاسق و شراب خوار و کسی است که خون حرام بر زمین می ریزد و علناً به فسق و فجور می پردازد و کسی مانند من با شخصی مثل او بیعت نمی کند ولی - مهلت بده - تا صبح شود و دو طرف در کار خود بیندیشیم تا معلوم شود کدام یک از ما به خلافت و بیعت سزاوارتریم.» امام حسین (ع) در این فرازها، جریان را از محاسبه خصومت و عداوت شخصی بیرون آورده تا ولید خیال نکند، حسین (ع) به طمع خلافت افتاده و روی همین انگیزه تاب تحمل یزید را ندارد، او قضیه را ارزشی و بر اساس معیارها و ملاکهای حق و باطل قرار داده است و با این منطق، ولید را مجاب کرده است. در این استدلال اباعبداللَّه (ع)، در حقیقت دو قیاس منطقی شکل اول نهفته است؛ در قضیه اول می گوید من این صفات را دارم و او دارای این صفات است و هر کس دارای آن صفات باشد، بر حق و آن کس که اوصاف نوع دوم را داشته باشد، بر باطل است، و لذا خود را مصداقی از حق و یزید را مصداق باطل معرفی می کند و این نتیجه را صغرای قضیه دوم قرار می دهد و کبرای

آن را که عدم سازش بین جریان حق و باطل است به ارتکاز ذهنی ولید حواله داده و نتیجه گرفته است که مثل من با مثل او بیعت نمی کند. و جالب است که در نتیجه گیری هم موضوع به صورت عام بیان شده است که شائبه هر گونه عداوت شخصی را از میان بردارد. و به تعبیر دیگر به جای اینکه بگوید بنابراین من با یزید بیعت نمی کنم، می گوید مثل من با مثل او چنین نمی کند و جریان از حساب شخص من و او خارج است و اساساً چنین چیزی با حفظ موقعیتها و ویژگیهای دو طرف در دائره ممتنعات و غیر ممکن است. گذشته از اینکه با این تعبیر به او می فهماند که نه تنها من، بلکه هر کس در این خط و مسیر باشد و به جانب حق رود، راهی جز این ندارد. و در حقیقت نوعی تعریض و ارشاد نسبت به خود ولید نیز محسوب می شود. قوت و استحکام این منطق و استدلال، آنچنان ذهن و اندیشه ولید را تحت تأثیر خود گرفت که پس از اینکه آن حضرت از مجلس او بیرون رفت، مروان حکم رو به او کرد و گفت: «رأی مرا کنار گذاشتی و او را رها کردی، نه! به خدا سوگند دوباره به او دست نخواهی یافت.» و او در پاسخ گفت: «وای بر تو ای مروان! تو به من پیشنهاد کاری دادی که هلاک دین من در آن است. به خدا سوگند دوست ندارم که آنچه خورشید بر آن از مال و ثروت دنیا می تابد از من باشد و در قبال آن من حسین را بکشم! سبحان اللَّه

من بدین جهت که او می گوید بیعت نمی کنم، دست خود را به خون او بیالایم؟! به خدا قسم من بر این اندیشه ام که هر کس به جرم ریختن خون او به پای حساب آید روز قیامت نزد خداوند میزان عملش سبک و بی مقدار خواهد بود». سپس مروان در جواب او از روی استهزاء گفت: «اگر این گونه می اندیشی راهی درست رفتی.» [24] .و این اولین عکسی العملی بود که از آن حضرت در قبال چنین پیشنهادی سر زد و پس از آن نیز همچنان که قبلاً گفتیم مروان حکم پس از این دیدار در کوچه های مدینه با آن حضرت ملاقات کرد و از او خواست تا با یزید دست بیعت دهد و آن حضرت با صراحت و قاطعیت تمام آن را مردود شمرد. به نقل شیخ مفید [25] جریان ملاقات امام حسین (ع) با ولید شب شنبه سه روز به آخر رجب سال 60 هجری اتفاق افتاد و روز شنبه نزدیک غروب آفتاب بار دیگر ولید مأمورانی فرستاد تا از امام حسین (ع) بخواهند تا حاضر شود و برای یزید بن معاویه با ولید بیعت کند. و امام حسین (ع) به آنان گفت باشد تا صبح شود ببینیم چه باید کرد. و سپس شب همان روز با اهل بیت و فرزندان و فرزندان برادر خود امام حسن (ع) و برادران خویش به جز محمد بن حنفیه، مدینه را به سوی مکه ترک کرد. او شب جمعه در حالی که سه شب از ماه شعبان آن سال می گذشت وارد مکه شد و تا دهم ذی حجه در آن شهر ماند. و تا این زمان موضع آن حضرت امتناع از

بیعت و بررسی اوضاع برای ورود به وضعیت و مرحله جدید نهضت مقدس خود بود و در طول این مدت تمام تبلیغات و سخنان روشنگر آن حضرت بر همین محور دور می زد و خود این حرکت مقدس از مدینه و انتخاب مکه بدین منظور به عنوان شهر امن الهی و مجمع عمومی مسلمانان، اقدامی روشنگرانه در جهت اعلام مظلومیت و ناامنی و نیز اعلام حقانیت راه خود و ناشایسته بودن یزید برای امر خلافت بود.

را در تعقیب کاری قرار داد که می دانست انجامی ندارد؟ ثانیاً: هدف ثابت امام، باید امری باشد که با تمام مراحل حرکت او قابل جمع باشد، اگر حکومت، هدف راهبردی آن حضرت بود، حرکت او از مدینه، با این که هنوز دعوتی و حمایتی از او صورت نگرفته بود و نیز پیگیری نهضت پس از آن که بر همه روشن شد که در ادامه آن چیزی جز شهادت نیست، به چه انگیزه ای بوده است؟ ثالثاً: همواره پیروزی و شکست انقلابها را بر اساس وصول نهضت، به هدف راهبردی و عدم وصول به آن محک می زنند، اگر برپایی حکومت غرض اصلی و جاری آن حضرت بود، باید او را در این نهضت خود ناکام و شکست خورده به حساب آورد در حالی که این سخن بر خلاف باور قطعی شیعه است. رابعاً: بررسی سخنان آن حضرت از مدینه تا شهادت همین نظریه را تأیید می کند، زیرا به وضوح پیداست که سخن صریح از حکومت و اقدام علنی در این راه، از زمانی آغاز شد که بر اساس ظاهر، مقدمات و زمینه های برپایی حکومت دینی فراهم شد و پیش از آن و نیز پس از آشکار شدن قطعی برگشت مردم کوفه، در این باره سخن و اقدامی از آن حضرت صادر نشده است. آنگاه که خبر امتناع حسین بن علی (ع) در نقاط مختلف جامعه اسلامی آن روزگار پیچید، مردم کوفه که مرکز شیعه و پیروان و دوستان علی (ع) و اولاد او به شمار می رفت به جوش و خروش آمدند و با اجتماعی که در منزل سلیمان بن صرد خزاعی تشکیل شد، طی نامه ای که به امضای آنان رسید

از امام حسین (ع) خواستند تا هر چه زودتر به سوی آنان بیاید و زمامداری آنان را بر عهده بگیرد. در خلال حدود چهار ماه که آن حضرت در مکه اقامت داشت، بی وقفه از سوی کوفیان برای آن حضرت دعوت نامه می آمد و در یک روز ششصد نامه از آن مردم به دست آن حضرت رسید و مجموع آن در نوبتهای گوناگون به دوازده هزار نامه بالغ شد، و در این مدت آن بزرگوار، با کمال متانت و تأنّی به هیچ یک از آنها پاسخی نداد. [26] و این سکوت در دیدگاه اهل نظر بسیار پرمعنا و پررمز و راز است. او با این سکوت، هم بی میلی خود به حکومت را نشان داده و هم به صورتی، بی اعتمادی خود نسبت به مردم کوفه و سابقه عهدشکنی و سست عنصری آنها را به آنان فهمانده است و بر این اساس اقدام خود را تنها بر اساس اتمام حجت مبتنی کرده است نه بر پایه اعتماد به دعوت و قیام آنان. گذشته از اینکه حزم و دوراندیشی خویش را در قبال عوامل محرکی که هر طالب مقام و ریاستی را به وسوسه وا می دارد به نمایش گذاشته است که او از روی ناپختگی و عدم بصیرت و تحت تأثیر دعوت بی پایه برخی افراد و گروههای شورشی و احساساتی، به کاری ناخواسته و مجهول اقدام نکرده است، بلکه تمامی جوانب کار را سنجیده و در تعقیب آن هدف ثابت و جاری خود و بر پایه عمل به تکلیف الهی، هیچ نقطه نامعلوم و کوری برایش وجود ندارد. آخرین نامه ای که از مردم کوفه به دست آن حضرت رسید که

آن را گروهی از سران کوفه نوشته و توسط دو نفر از بزرگان آن شهر به سوی آن حضرت ارسال کردند، [27] گویا حجت الهی را بر آن حضرت تمام کرد و با همه علم و آگاهی خود مبنی بر عدم وفاداری آنان چاره ای جز جواب مثبت نداشت اکنون این پرسش مطرح است که با وجود علم آن حضرت مبنی بر عدم مساعدت اوضاع، چگونه باز به دعوت آن مردم پاسخ مثبت داد؟ در پاسخ به این سؤال، توجه به این نکته لازم است که امام و ولیّ مطلق الهی دارای دو شأن است. از یک جنبه از سایر مردم ممتاز است و از جنبه دیگر با آنان شریک است. شأن ممتاز او، همان مقامات معنوی منحصر به فرد او است، ولی از ناحیه وجهه مشترک خود، نسبت به تکلیفهای الهی مانند سایر مردم است، و لذا تکلیف امامان (ع)، بر اساس علم عادی آنها تعیین می شود، نه دانش و آگاهی های غیبی آنان. و بر همین پایه نیز اقدام اختیاری آنها به کارهایی که شهادتشان را در پی دارد، تفسیر می شود. تو گویی بار دیگر جریان بیعت مردم با پدرش علی (ع) را پیش روی خود می بیند که در عین بی میلی و آگاهی آن حضرت بر پیمان شکنی بسیاری و بی وفایی و سرکشی گروهی دیگر و نامردمی ها و عداوتها و عدم همراهی ها و مساعدتهای فراوان، بر اثر هجوم مردم و اصرار آنها بر قبول زمامداری آنان، راهی جز قبول پیشنهاد آنان نداشت که خود فرمود: «لو لا حضور الحاضر و قیام الحجّه بوجود النّاصر لالقیت حبلها علی غاربها...؛ [28] .اگر مردم بر در خانه من هجوم

نمی آوردند و با اعلام کمک و یاری آنان حجت بر من تمام نمی شد، بی تردید افسار شتر خلافت را بر گردنش می آویختم...». آنگاه امام حسین (ع) طی نامه ای به مردم کوفه که آن را به وسیله مسلم بن عقیل فرستاد و او را در آن نامه به عنوان معتمد خود و به نمایندگی از جانب خویش معرفی کرد و قول داد که اگر جناب مسلم بر آمدن آن حضرت نظر مساعد دهد، با شتاب به سوی آنها حرکت کند و در آخر نیز این جمله را اضافه کرد: «فلعمری ما الإمام إلّا الحاکم بالکتاب، القائم بالقسط، الدائن بدین اللَّه، الحابس نفسه علی ذات اللَّه و السّلام.» [29] .در جمله «ما الامام» نفی حقیقت امامت شده است، یعنی کسی که چنین نباشد حق زمامداری ندارد و به غلط و غاصبانه این نام را بر خود نهاده است. مقصود از جمله «الّا الحاکم بالکتاب» ممکن است این باشد که امام برحق، کسی است که بر اساس موازین و معیارهای شناخته شده در قرآن به حکومت برسد و کتاب مجید او را به این سمت بشناسد، نه حاکمی که از نظر قرآن طاغوت به حساب آید و بر خلاف موازین آن به قدرت دست یافته باشد. و احتمال دارد مقصود از آن این باشد که او کسی است که قانون و اساسنامه حکمرانی خود را آموزه ها و مقررات قرآن مجید قرار داده و بدان ملتزم و پایبندباشد. در مورد جمله «القائم بالقسط» هم دو احتمال می رود، نخست آنکه امام به کسی گفته می شود که قوام حکومت او و مایه بقای آن، عدالت گستری او باشد نه ستم پیشگی و استبداد. دیگر آنکه

شخصی این عنوان را دارد که قسط پرور و برپادارنده عدالت در جامعه باشد. جمله «الدائن بدین الحق» را نیز می توان دو گونه تفسیر کرد. اول آنکه زمامدار فردی است که باتقوا و متدین باشد و دیگر آنکه او کسی است که خود را ملتزم به اجرای دستورات دین در سطح اجتماع و مردم بداند و بر ترویج آن اهتمام وزرد. جمله اخیر نیز دو احتمال دارد. نخست آنکه از اوصاف امام این است که نفس خود را در ذات و رضای خداوند حبس کند و به هواها و شهوات نفسانی خویش اجازه جولان ندهد، دیگر آنکه او کسی است که تمام وقت و نیرو و استعداد خود را وقف خدمت به دین و جامعه کند و جز در حد ضرورت به امور شخصی خود نپردازد. و در حقیقت این نخستین موضع گیری صریح امام حسین (ع) نسبت به مرحله جدید در نهضت مقدس او است. با وارد شدن آن بزرگوار به این مرحله، آهنگ سخنان و کلمات آن حضرت نیز متناسب با وضعیت جدید، رنگی دیگر می گیرد، و از این پس به طور وسیع به زمینه سازی و روشنگری و دعوت مردم به قیامی فراگیر بر ضد دستگاه حکومت یزیدی دست می زند و در همین راستا نامه ای به اشراف و رؤسای قبایل بصره می نویسد و آنان را به نصرت و کمک خود دعوت می کند. [30] و نیز اقدامات و روشنگری های دیگر، که تمامی آنها در این مقطع صورت می گیرد. او با اینکه می داند نهایت کارش به کجا خواهد انجامید و خود در سخنانی که از آن حضرت نقل شده است به وضوح این موضوع را یادآور

شده است [31] و می داند که این حرکتها، در جهت پیروزی ظاهری و نظامی نتیجه ای نخواهد بخشید، ولی در عین حال، شاید به دو جهت، به این روشنگریها و پیام رسانی ها اقدام کرد؛ یکی استفاده از فرصت تازه برای بیدار کردن جامعه خفته اسلامی از خواب غفلت و جهل و توجه دادن آنان به تکلیفی بزرگ و ایجاد حرکت و شور و آگاهی به خطری عظیم که بنیاد دین را تهدید می کند. و دیگر اینکه تعقیب این هدف یعنی پاسخ مثبت دادن به دعوت مردم کوفه برای برپایی حکومت اسلامی و قطع ید بنی امیه، خواسته ای است که یاران زیادی می طلبد، عِدّه و عُدّه می خواهد، آن حضرت در این راه می باید با مراقبت و دقت تمام، به گونه ای عمل کند که گوئیا باید در این راه به پیروزی رسد و طوری قدم برندارد که او را به عدم تدبیر و درایت و بی برنامگی متهم کنند و آیندگان بگویند که اگر چنین و چنان می کرد موفق می شد.

و قطعاً این سؤالی بوده است که در اذهان اکثریت آنان پدید می آمد که چه حادثه ای پیش آمده است که فرزندِ زاده کعبه، در حساسترین روزی که همگان به سوی خانه خدا می روند، آن را پشت سر گذاشته است، گو اینکه عده ای او را به بی توجهی به مناسک حج متهم کنند و سخنی دیگر بگویند. توجیهی که آن حضرت برای این کار خود در پاسخ به برادرش محمد بن حنفیه که علت آن را از او جویا شده بود بیان کرده است این است، که می ترسم یزید خون مرا در کنار کعبه بریزد و بدین وسیله حرمت خانه حق هتک شود. [32] .او به خوبی می دانست که یزید از او دست بردار نیست و در صدد است تا کسی یا افرادی را وادار سازد، تا در ازدحام جمعیت، به طور ناشناس آن حضرت را ترور کنند و سپس به اتهام قتل او، بی گناهی را گرفته و مجازات کند. و در این صورت هم حرمت خانه خدا شکسته و هم خون پاک آن حضرت پایمال شده و کوچکترین بهره ای برای دین، جز تحکیم موقعیت یزید از آن حاصل نمی شد. بی گمان این اخبار و سخنان در محیط آن روز مکه دهان به دهان می گشت و بین مسلمانان منتشر می شد.

دنیا که از مکه با آن حضرت همراه شده بودند، آن حضرت مسیر حرکت خود به سوی کوفه را تغییر نداد، تا اینکه دو منزل مانده به کوفه، با سپاه حرّ برخورد کرد. از وقایعی که در این ملاقات رخ داد، سخنان روشنگرانه کوتاهی بود که آن حضرت خطاب به سپاه حرّ ایراد کرد. او پس از نماز عصر به پا ایستاد و رو به جمعیت کرد و پس از حمد و ستایش خداوند فرمود: «ایّها النّاس! ان تتّقوا اللَّه و تعرفوا الحق لأهله، یکن أرضی للَّه عنکم و نحن أهل بیت محمّد أولی بولایه هذا الامر علیکم من هؤلاء المدّعین ما لیس لهم و السّائرین فیکم بالجور و العدوان فإن أبیتم إلّا الکراهه لنا و الجهل بحقّنا و کان رأیکم ألان غیر ما أتتکم به کتبکم و قدمت علّی به رسلکم انصرفت عنکم؛ [33] .ای مردم، اگر تقوای الهی پیشه کنید و حق را برای اهل آن بشناسید برای کسب خوشنودی الهی بهتر است. و ما خاندان پیامبر سزاوارتر به ولایت بر شما از این مدعیان بناحق و غاصبیم، همانها که به ستم و تجاوز بر شما حکم می رانند. و اگر اراده کرده اید که از ما کراهت داشته و حق ما را نادیده گیرید و اکنون نظر شما جز آن چیزی است که در نامه هاتان نوشته و فرستادگان شما ابراز داشته اند، از آمدن به سوی شما منصرف شده و باز می گردم.» در این کلام ابتدا عنصر تقوا یادآوری شده است که اگر متقی باشید نیروی شناخت می یابید و حق و باطل را از هم تمیز می دهید. البته پیداست مقصود از معرفت در این سخن

صرفاً شناخت نظری نیست، زیرا آنان در این جهت مشکل جدی نداشتند، بلکه مقصود از آن کنایه از التزام و حمایت عملی و معرفتی است که به اقدام منتهی شود، مثل اینکه گفته می شود «فلانی آن شخص را به آن مقام نمی شناسد» و لذا در قسمت پایانی پس از بیان شایستگی خود برای امامت و ناشایسته بودن زمامداران حاکم می فرماید: «و ان ابیتم... و الجهل بحقّنا» و لذا مقصود علم و جهل عملی است. و بی تردید جمله «ارضی للَّه عنکم» و نیز «... اولی بولایه هذا الامر...» همچون «اللَّه اعلم حیث یجعل رسالته» معنای تفضیل ندارد بلکه در بردارنده معنای فعل ساده است. و نیز در این سخن اشاره است به اینکه تقوا تنها یک امر فردی و مربوط به شؤون شخصی نیست، بلکه با مسایل اجتماعی و سیاسی پیوند خورده است. و بدون داشتن زمامداری برحق، نمی توان ادعای تقوا داشت. نکته قابل توجه این است که آن حضرت در قسمت پایانی کلام خویش، ولایت را حق خاندان عترت می داند و این نشان می دهد که از دیدگاه اسلام، مشروعیت زمامدار و امام برحق منشأی الهی دارد، زیرا بنا بر اینکه مشروعیت ناشی از رأی مردم باشد، پیش از انتخاب حقی وجود ندارد تا به آن استدلال و احتجاج شود. و در نهایت پس از امتناع حر و سپاهیان او از حرکت امام به سوی مقصد دلخواه آن حضرت و توافق آنان بر طی مسیری که نه به جانب کوفه باشد و نه به مدینه منتهی شود، مرحله ای جدید در نهضت حسینی شروع می شود و آن موضع گیری صریح برای پذیرفتن و آمادگی برای قبول شهادت است.

از این پس دیگر سخنی و اقدامی درباره ولایت و زعامت ظاهری نیست، هرچه هست سخن از شهادت و استقبال از مرگ پرافتخار و امتناع از پذیرش زندگی همراه با ذلت و خواری است. حماسی ترین و بیدار کننده ترین سخنان امام حسین (ع) از این مقطع شروع می شود و تا پایان عمر مقدس و خونبارش ادامه می یابد. سیاست جدی و قاطع یزید بن معاویه بر این بود که اگر دست به حسین بن علی (ع) پیدا کنند جز دو راه، تمامی راهها را بر آن حضرت ببندند، تسلیم بی قید و شرط یزید و عبیداللَّه بن زیاد و بیعت با او و دیگری پذیرش مرگ و شهادت. و این موضوع را خود آن حضرت این چنین بازگو فرموده است: «الا و إنّ الدّعیّ ابن الدّعّی قد رکز بین اثنتین بین السّلّه و الذّلّه و هیهات منّا الذّلّه یأبی اللَّه ذالک لنا و رسوله و المؤمنون و حجور طابت و طهرت و أنوف حمیّه و نفوس أبیّه من أن تؤثر طاعه اللّئام علی مصارع الکرام، ألا و إنّی زاحف بهذه الأسره مع قله العدد و خذله النّاصر؛ [34] .آگاه باشید که فرزندخوانده پسر فرزندخوانده، تنها بر یکی از دو کار اصرار ورزیده و پای می فشارد؛ یکی پذیرفتن شمشیر و دیگری قبول ذلت و چه بسیار دور است ذلت از ما! این کار را نه خداوند رسول او و نه مؤمنان و نه دامنهای پاک و مطهری که از آن برخاسته ایم، می پذیرند، همان جانهای با کرامت و نفسهای عزتمندی که به خویش اجازه نداده و نمی دهند که اطاعت انسانهای پست و زبون را بر مرگ پرافتخار برگزینند، و آگاه باشید که

به یقین من با این اهل بیت خود، با کمی عده و بی وفایی مردم، خواهیم جنگید.» ظاهراً مقصود از «الدّعی ابن الدّعی» عبیداللَّه بن زیاد است، زیرا هم خود او و هم پدرخوانده اش زیاد، نسبت روشنی ندارند و او بود که مطابق نقل برخی، [35] پیشنهاد مراجعت به مدینه و یا رفتن به شام و ملاقات با یزید بن معاویه را نپذیرفت و به عمر سعد دستور اکید داد تا یا از او برای یزید بیعت بگیرد و یا با او به نبرد برخیزد. به نظر می رسد پیشنهاد رفتن به شام ابتدا از سوی عمر سعد مطرح شده باشد و امام نیز به جهاتی آن را پذیرفته باشد و آن را از تسلیم شدن به عبیداللَّه ارجح بداند، زیرا ممکن بود در این خلال حوادثی رخ دهد و عاقبت کار به صورتی دیگر رقم بخورد. امام حسین (ع) در این سخن خود، نبرد را از دائره خود و یزید بیرون برده است و آن را جنگ خدا و رسول و دامنهای پاک و مؤمنان با صف شیطان و کارگزاران ذلت و پستی دانسته است و با منطق و عمل خود، راه پذیرش ذلت را برای همیشه بر روی بشر مسدود کرده است. جمله معروف آن حضرت که: «... انی لا اری الموت الّا سعاده و الحیاه مع الظالمین الّا برما» [36] .در این مقطع صادر شده است. کوتاه سخن آنکه آن حضرت کوشید در این مرحله از نهضت مقدس خود که مقطع اصلی قیام او به شمار می رود، با رساترین کلمات و ماندنی ترین جمله ها، فرهنگ شهادت طلبی و عزتمندی و کرامت نفس را در قاموس بشر با خون خود

ثبت کرده و راهی روشن و پرفروغ تا دامنه قیامت به روی جامعه انسانی باز کند. او با زبان شهادت خود به مردم و امت محمدی آموخت که اسلام این نیست که یزید بن معاویه می گوید و اسلامی که او ترویج می کند و بر پایه آن امیر مؤمنان می شود همانی است که با آن حسین بن علی کشته می گردد و خاندان پیامبر به اسارت برده می شود. و این بزرگترین خدمتی بود که خون حسین (ع) به اسلام کرد و برای همیشه آن را از خطر انحراف نجات داد و بیمه کرد، خدمتی که به اطمینان می توان گفت، حتی پیروزی ظاهری و دستیابی آن حضرت به زمامداری مسلمانان هم نمی توانست از عهده آن برآید و با توجه به همین امر راز سخن پیامبر اکرم (ص) که فرمود: «حسین منّی و انا من حسین؛ [37] حسین از من است و من از حسینم» روشن می شود و نیز معلوم می شود که چرا به او فرمود: «یا حسین أخرج، فإنّ اللَّه شاء أن یراک قتیلاً؛ [38] ای حسین، از حرم امن الهی خارج شو که خداوند می خواهد تو را کشته ببیند.» روشنگریها و بیدارگری های نهضت حسینی (س) تنها در حوزه اهداف خلاصه نمی شود بلکه سایر حوزه های مربوط به آن را نیز در برمی گیرد، که بررسی آن مجالی دیگر می طلبد.

و رحمه و اولئک هم المفلحون؛و ما شما را به چیزی از ترس و گرسنگی و کاهش در ثروتها و جانها و میوه ها مبتلا کرده و امتحان می کنیم و صابران را بشارت ده آنان که هر گاه مصیبتی بر آنها وارد شود می گویند ما از خداییم و به سوی او باز می گردیم درودهای خداوند و رحمت او شامل حال آنان است و همانان رستگارانند.» (سوره بقره، آیه 155 - 156).

[6] اصول کافی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ج 1، ص 200.

[7] محمد بن محمد بن نعمان بغدادی ملقب به شیخ مفید، ألارشاد، انتشارات بصیرتی قم، ص 200. ابی محمد عبداللَّه بن مسلم ابن قتیبه دینوری، الامامه و السیاسه، مکتبه مصطفی بابی حلبی، مصر، انتشارات رضی - زاهدی قم، ص 165.

[8] بحارالانوار، ج 44، ص 211.

[9] ابن قتیبه دینوری الإمامه و السیاسه، پیشین، ص 181 - 180. [

[10] عبدالحسین احمد امینی نجفی، الغدیر، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ج 1، ص 199.

[11] صحیح مسلم، ج 5، باب فضایل علی، ص 122. صحیح ترمذی، ج 5، ص 328. مستدرک حاکم، 3، 148.

[12] سوره نساء، آیه 59.

[13] سوره انفال، آیه 48.

[14] بحارالانوار، مؤسسه الوفاء، بیروت، ج 44، ص 205 - 206.

[15] همان، 45، ص 139.

[16] ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی، التهذیب، نشر صدوق، تهران، ج 6، کتاب المزار، ص 126.

[17] بحارالانوار، ج 44، ص 329.

[18] محمد بن حسن بن علی بن حسین بن شعبه حرّانی، تحف العقول، انتشارات بصیرتی، قم، چاپ پنجم، ص 174.

[19] همان، ص 170.

[20] سیدبن طاووس، لهوف، ص 71.

[21] همان، ص 49.

[22] فرماندار مدینه را برخی همچون شیخ مفید در ارشاد، ص 200، «ولید بن عقبه»، پسر برادر معاویه که ازسوی او به فرمانداری آن شهر منصوب شده بود، ذکر کرده اند و برخی دیگر همچون ابن قتیبه دینوری در «الامامه و السیاسه»، ص 204، او را «خالد بن حکم» نام برده اند.

[23] سیدبن طاووس، لهوف، ص 19.

[24] شیخ

مفید، ارشاد، ص 201؛ ابن قتیبه دینوری، الامامه و السیاسه، ص 205؛ سیدبن طاووس، لهوف، ص 19. با تفاوتی مختصر در نقل.

[25] ارشاد، ص 201. ولی به نقل سیدبن طاووس، در لهوف، ص 25 حرکت آن حضرت به سوی مکه سه شب گذشته از ماه شعبان بوده است.

[26] لهوف، ص 29.

[27] همان، ص 29 - 30.

[28] نهج البلاغه، تحقیق صبحی صالح، ص 50، خ 3.

[29] شیخ مفید، ارشاد، ص 204.

[30] بحارالانوار، مؤسسه الوفاء، ج 44، ص 337.

[31] لهوف، ص 52 - 60؛ بحارالانوار، ج 44، ص 364 - 367.

[32] همان، ص 55؛ بحارالانوار، ج 44، ص 364.

[33] شیخ مفید، ارشاد، ص 224؛ بحارالانوار، ج 44، ص 377.

[34] لهوف، ص 86.

[35] ارشاد، ص 229.

[36] لهوف، ص 71.

[37] بحارالانوار، ج 43، ص 271.

[38] بحارالانوار، ج 44، ص 364.